Ceviz Kardesligi

Evet, nerede kalmistik? BilgeTasarim (Permakultur), dogayi model alin diyor dedik, doga da ormana dogru karmasiklasmak istiyor. O zaman bahcelerimizi ormani modelleyerek tasarlamamiz gerekiyor. Yani buyuk agaclar olacak, altinda bodur agaclar, onlarin altinda calilar, tirmananlar, surunenler, vs. Bunun cok daha verimli oldugunu anlamak kolay da uygulamaya gelince hangi bitki turlerini bir araya getirmek gerektigini bulmak o kadar kolay degil. BilgeTasarimda biribiri ile iyi gecinen ve dogada genellikle bir arada gozlemlenen agac merkezli bitkiler topluluklarina benzer topluluklara "guild" deniyor. Bir anlamda "komsu bitkiler" denebilir. Bunlar ya biribirini olumlu etkiliyor ya da en azindan aralarinda olumsuz bir etkilesim olmuyor.

Kafanizda bu kavrami biraz daha netlestirmek icin Gaia's Garden kitabindan Ceviz agaci merkezli bir komsu bitkiler toplulugunu inceleyelim. Ama oncelikle ceviz agaci ile ilgili bir ozel bilgi: Ceviz baskilayici (allelopathic), yani etrafindaki rakip bitkilerin gelisimini engellemek icin bir zehirli madde salgiliyor (juglone). Yani ceviz etrafinda bir komsu bitkiler toplulugu olusturmak normalden biraz daha zorlu. Ama Arizona'li BilgeTasarimci Tim Murphy bunu becermis.

Bu toplulukta merkezi haliyle bir ceviz agaci olusturuyor. Cevizin neden secildigini cok fazla irdelemeye gerek yok, hemen herkesin cok sevdigi ve oldukca degerli bir urun veren bir agac. Salgiladigi zehir yuzunden etrafina koyacaklarimizi daha dikkatli incelememiz gerekiyor. Iyi bir BilgeTasarimcinin yapmasi gerektigi gibi dogayi gozleyen Tim, farkediyor ki cevizlerin kuru golgesi altinda citlembik (hackberry - Celtis spp.) yetismekte. Belli ki citlembik cevizin salgiladigi juglone'dan etkilenmemekte. Ancak ilginc bir baska olay, citlembigin de aslinda baskilayici (allelopathic) olusu ve bu iki farkli baskilayici zehirin biribirini adeta tamamlamalari. Ceviz tarafindan salgilanan juglone bircok bitkinin gelisimini engellerken otlara birsey yapmiyor. Citlembik tarafindan salgilanan baskilayici ise ot ve diger yuzeysel koklu bitkileri yasatmiyor.

Bu ikilinin yanina bir baska bitki daha ekleyebilmek iyice zorlasti ama gozleme devam. Tim goruyor ki cevizlerin altinda bazen kuşüzümü (currant) yetisiyor ama ancak eger citlembik de varsa! Gaia's Garden kitabinda yazar Murphy'nin bir takim teorilerinden bahsediyor, kuşüzümünün nasil olup da bu ikilinin yaninda yasayabildigini aciklayan. Meraklisini bu referansi verip uzatmamak icin devam edelim.

Bu uclu, kurdugumuz komsu bitkilerin temelini olusturuyor. Ceviz, kereste, yabanil hayat icin yasam alani, kuşüzümü elde ediyoruz ama BilgeTasarimci olarak dahasini istiyoruz!

Tim, citlembik altinda yetisen 2 cesit bitkiyi daha gozlemliyor: Bir cesit biber (Chiltepine - capsicum aviculare) ve wolfberry (Lycium spp.). Her ikisi de domates, biber, patlicanin uyesi oldugu Solanaceae ailesinden. Yani bu ikiliye ek olarak belki domates, biber eklemek de mumkun olabilir diyor Tim, herhalde kendisi denememis.

Giderek gelistirdigimiz bu gruba bir de azot baglayici eklesek iyi olur. [Bu mucize bitkiler bildiginiz gibi diger bitkiler gibi topraktaki azotu kullanmak yerine havanin %78'ini olusturan azotu, koklerinde bakteriler yardimi ile kullanabiliyorlar. Yani kendileri en azotsuz yerde bile buyuyebildikleri gibi cevrelerinde bitkilerin de azot ihtiyacini karsiliyorlar. Bu inanilmaz ozelliklerinden dolayi da bilgetasarimda azot baglayicilar (gerek otsu, gerek cali, gerekse agac olanlar) bolca kullaniliyor.] Tim'in bu amacla onerdigi agac iğde cunku juglone'dan olumsuz etkilenmiyor. Ayni aileden goumi, oldukca guzel meyveler veriyor.

Son olarak ceviz kardesliginin sinirina juglone'un etki alanin sinirlayacak bir bitki bulmaliyiz ki aradaki bu tampon bolgeden sonrasina juglone'a duyarli olabilecek agaclari da dikebilelim. Tim'in bu amacla onerdigi agaclar: Dut, murver agaci (elderberry), akasya, ve black locust. Bu son ikisi ayni zamanda azot baglayici ve arilar tarafindan cok seviliyorlar.

Asagidaki resim, bahsettigimiz bitkilerin bir araya nasil getirilebilecegine dair bir ornek sunuyor. Bu tip bir kardeslik kurulurken genel kural bitki ne kadar buyukse ondan az sayida, kuculdukce ise daha cok sayida kullanmak. Ornegin en kocaman ceviz agaci 1 tane. Bir de digerlerini dikerken ceviz agacinin yetiskin boyutu gozonune alinmali. Domates, biber, patlican cok gunesli olmayan yerlerde ceviz golgesinin biraz disina dogru ekilmeli ama cok sicak ve gunesli yerlerde bir miktar golgeden faydalanmalari saglanmali.



Boylesi bir komsu bitkiler grubu cesitliligi ve olumlu etkilesimi kardes bitkiler kavraminin da otesine tasiyor (kuslar, minik memeliler, daha zengin bir bocek toplulugu, cevreden biraz faklilasmis bir mikro-iklim). Belki daha onemlisi doganin katmanli yapisi taklit edilerek birim alandan cok daha fazla verim aliniyor, zenginlik azaltilmadan, tam tersine artirilarak. Ceviz kardesligi sadece bizi degil pek cok baska yabanil hayvani da besliyor ki onlar da karinlarini doyururken bizim icin faydali olmus oluyorlar. Bu da biletasarimin 3 temel etik kuralina uydugumuzu gosteriyor:
- insani koru/kolla
- dogayi koru/kolla
- (tuketimi kıs ve) fazlayi paylas